Zaburzenia osobowości – objawy, diagnoza, leczenie

Co nazywamy osobowością

Osobowość to stosunkowo niezmienny  zestaw cech i właściwości psychicznych, które decydują o postępowaniu człowieka oraz odróżniają go od innych ludzi. W życiu osobowość zaburzona ujawnia się w schematycznym, utrwalonym i charakterystycznym sposobie reagowania jednostki na środowisko. Prowadzi to do nieprawidłowości relacyjnych z samym sobą oraz otoczeniem. Zaburzenie osobowości obejmuje wzorzec zachowań ukształtowany w dzieciństwie lub wczesnej młodości oraz obecny niezmiennie w życiu danej osoby (w odróżnieniu od tymczasowych cech lub trudności).

Osobowość powstaje jako zapis doświadczenia życiowego w postaci utrwalonych wzorców reakcji, które w przeszłości zapewniały uzyskanie określonych celów, czyli były wzmacniane i powtarzane. Nabyte i utrwalone wzorce (inaczej: cechy osobowości) automatycznie sterują funkcjonowaniem osoby,w rezultacie nadając
określoną, uwarunkowaną osobistym doświadczeniem, względnie stabilną treść myśleniu, uczuciom i zachowaniom (McAdams, 2015).

W obliczu stresu, zagrożenia, trudności w zaburzeniach osobowości występują:

• Uporczywość stosowanych sposobów radzenia sobie, brak czerpania doświadczeń i zmiany postępowania w podobnych okolicznościach
• Niska elastyczność, stały i sztywny wzorzec odczuwania oraz reagowania
• „Błędne koło” w radzeniu sobie (nieumiejętność konfrontacji z wymogami rzeczywistości)
• Dezorganizacja funkcjonowania (kruche ego)

Przyczyny zaburzeń osobowości

Pierwsze oznaki zaburzeń osobowości można zaobserwować już w dzieciństwie. Wpływ na zdezorganizowaną osobowość mają różnorodne czynniki, m.in. biologiczne, genetyczne i psychospołeczne. Do najważniejszych przyczyn biograficznych zaliczamy przede wszystkim traumatyczne przeżycia we wczesnym dzieciństwie (przemoc fizyczna lub/i psychiczna, wykorzystanie seksualne), dysfunkcyjny wzorzec przywiązania z głównym opiekunem, unieważniające środowisko przy jednoczesnym braku wsparcia społecznego.

Diagnostyka zaburzeń osobowości

W populacji ogólnej częstotliwość występowania zaburzeń osobowości szacowana jest na 11-18 %. Ogólne zasady diagnostyczne skupiają się przede wszystkim wokół:

• czasu trwania objawów (obecne co najmniej od czasu wczesnej dorosłości, potwierdzane przez osoby trzecie – rodzinę, przyjaciół);
• wpływu objawów na kilka sfer życia (ograniczenia w obszarze zawodowym, rodzinnym, osobistym, społecznym)
• problemy występują w co najmniej 2 z 4 obszarów funkcjonowania: poznawczym, afektywnym, interpersonalnym, kontroli impulsów
• wykluczono inną przyczynę objawów

Podział zaburzeń osobowości

Podział zaburzeń osobowości zorganizowany jest wokół wzorców zaburzonego zachowania:

Osobowość paranoiczna – brak zaufania i podejrzliwość wobec otoczenia, łatwość w obrażaniu się, interpretowanie otoczenia jako wrogiego. Szybkie reagowanie gniewem lub atakiem.

Osobowość schizoidalna –  niewielka dbałość o relacje i innymi ludźmi, ograniczona i skąpa emocjonalność, obojętność zarówno na krytykę, jak i pochwały. Tendencje do samotniczego życia oraz unikanie bliskich relacji.

Osobowość schizotypowa – ekscentryczne w danym kontekście zachowanie, odchodzenie od norm społecznych oraz kulturowych w ryzykowny sposób, poczucie wyobcowania i dziwaczności wywierane na innych

Osobowość borderline (z pogranicza) – aktualnie najczęściej diagnozowane zaburzenie osobowości. Impulsywność, zachowania szkodliwe, brak stabilności emocjonalnej, intensywny nieadekwatny gniew, unikanie za wszelką cenę porzucenia. Uporczywe poczucie pustki, brak zdolności do podtrzymania stabilnych relacji interpersonalnych. Oscylowanie pomiędzy miłością i nienawiścią. Ciągły kryzys emocjonalny lub behawioralny.

Osobowość narcystyczna – oczekiwanie ciągłej uwagi i podziwu, nadawanie priorytetu sukcesom jako wyznacznikom własnej wartości. Pochłonięcie opiniami innych, fantazjami o własnej wyjątkowości, nieumiejętność zapanowania nad zazdrością i przyjmowania krytyki.

Osobowość histrioniczna – nadmierna emocjonalność, zabieganie o uwagę innych, potrzeba stałych zapewnień o własnej atrakcyjności. Prowokacje uczuciowe oraz seksualne. Teatralność i dramatyczność w zachowaniu, zbyt szybkie skracanie dystansu.

Osobowość unikająca – ostrożność w relacjach z otoczeniem, unikanie poczucia wstydu, niska tolerancja krytyki. Wyolbrzymianie zagrożeń związanych z wykroczeniem poza rutynę, unikanie okazywania własnych opinii czy emocji.

Osobowość zależna – nadmierna niesamodzielność pomimo braku przesłanek zewnętrznych, problemy z podejmowaniem samodzielnych decyzji, poczucie bezradności w obliczu samodzielności, niska odporność na ryzyko i zmiany jeśli wymagają wzięcia za nie odpowiedzialności. Oczekiwanie nieustającej asekuracji oraz opieki ze strony innych osób, lęk przed samotnością i utratą akceptacji.

Osobowość obsesyjno-kompulsywna – perfekcjonizm, sztywność, precyzyjność, pochłonięcie szczegółami. Kłopoty z wyrażaniem uczuć. Brak elastyczności i spontaniczności.

Na czym polega psychoterapia zaburzeń osobowości

Najczęściej stosowaną formą pomocy pacjentom z zaburzeniem osobowości jest długofalowa psychoterapia. Ma ona na celu wypracowanie bardziej adaptacyjnych wzorców zachowań oraz zintegrowanie różnych aspektów funkcjonowania. Proces leczenia zaburzeń osobowości polega na nabywaniu wiedzy o przyczynach i metodach panowania nad sposobami myślenia i postępowania, które stanowiły dotychczasowe źródło cierpienia.