Agata Gąsiorowska: „Psychologiczne znaczenie pieniędzy”
Dobitny refren Maanamu Nic nie oszczędza, sen z oczu spędza, żądza pieniądza w kilku słowach parafrazuje koncepcję koncentracji na sobie i własnych celach jako podstawy psychologicznego znaczenia pieniędzy, zaproponowaną przez dr Agatę Gąsiorowską w publikacji „Psychologiczne znaczenie pieniędzy”. W dziewiętnastu pomysłowych badaniach autorka analizuje egocentryczny model znaczenia pieniędzy, śledząc kolejno ich związek z nasileniem koncentracji na sobie, poziomem samooceny oraz lękiem egzystencjalnym.
Koncepcja „koncentracji na sobie”
W pierwszej części książki autorka przedstawia podstawowe zagadnienia teoretyczne, w tym koncepcję symboliczno-instrumentalnej natury pieniędzy, metody badań sfery symbolicznej oraz teorie wyjaśniające mechanizm ich psychologicznego wpływu. Przegląd podstawowych założeń teorii orientacji samowystarczalnej K. D. Vohs oraz modelu motywacyjnych konsekwencji aktywacji idei pieniędzy W. Baryły sumuje propozycją autorskiej koncepcji koncentracji na sobie, zakładającej związek pomiędzy myśleniem o pieniądzach a wywoływaniem uwagi na własnych celach, niezależności i sprawczości.
Symboliczna rola pieniędzy
Autorka zwraca uwagę, że nawet w ekonomicznej teorii pochodzenia pieniędzy uwzględniany jest ich wymiar i rola symboliczna, wynikające z podstawowych cech ich posiadania: bycie zaspokojonym, bycie niezależnym, bycie zabezpieczonym. Przytacza także dotychczasową nomenklaturę na oznaczenie różnic indywidualnych w psychologii ekonomicznej oraz omawia szerzej skale postaw i metody badania psychologicznego znaczenia pieniędzy, w tym przedstawia własny inwentarz SPP (Skala Postaw wobec Pieniędzy – Gąsiorowska 2008a, 2013b, 2013c), odzwierciedlający dwa aspekty postaw wobec pieniędzy (symboliczność i instrumentalność) w korelacji z cechami temperamentu i osobowości. W rezultacie prezentuje cztery stabilne typy postaw i identyfikuje ich cechy charakterystyczne. Niespokojny właściciel (podejście symboliczne, aktywny, niski optymizm) jest przekonany o władzy płynącej z posiadania pieniędzy, ostrożny w gospodarowaniu nimi, niechętny zobowiązaniom finansowym. Negujący znaczenie pieniędzy (podejście symboliczne, pasywny, niski optymizm, wysoka nieostrożność) uznaje siłę pieniędzy jednocześnie odrzucając je; co ciekawe negujący znaczenie wykazuje najmniejszą awersję ze wszystkich czterech typów do zaciągania zobowiązań finansowych. Refleksyjny zarządca (podejście instrumentalne, aktywny, wysoki optymizm, niska nieostrożność) to racjonalny buchalter, bez ambicji manipulowania innymi ludźmi za pomocą przewagi finansowej (w odróżnieniu od niespokojnego wielbiciela). Niezaangażowany hedonista (podejście instrumentalne, pasywny, wysoki optymizm) o umiarkowanej i hedonistycznej postawie, używa pieniędzy dla własnej przyjemności nie zastanawiając się nad zarządzaniem nimi. Co więcej – kolejne typy różnią się między sobą jeśli chodzi o cechy temperamentu i osobowości: reprezentanci postawy symbolicznej są wysoko reaktywni emocjonalnie, neurotyczni i nieustępliwi, natomiast instrumentalnej – racjonalni, stabilni emocjonalnie i ugodowi. Interesująca jest propozycja autorki, aby postawy wobec pieniędzy opisywać za pomocą skali nisko- i wysoko symbolicznej (symbolicznej i instrumentalnej) a nie dzielić na pozytywne i negatywne. Rozróżnienie jest o tyle uzasadnione, że w obrębie obydwu postaw można mówić o pasywnym lub aktywnym stylu w zarządzaniu funduszami, co zasadniczo opisuje spektrum postaw wobec pieniędzy. Obserwacje Gąsiorowskiej ciekawie nawiązują do innych teorii o dualnej naturze pieniędzy, m.in. badań S. Lea i P. Webleya (teoria pieniędzy jako narzędzia i narkotyku) oraz R. Belka i M. Wallendorf (teoria sacrum i profanum).
Znaczenie natury symbolicznej
Postawy mierzone skalą SPP-25 (skrócona wersja inwentarza SPP) autorka wykorzystuje jako zmienne moderujące w trzech seriach eksperymentów, których wyniki w skrócie można posumować stwierdzeniem, iż osoby o postawie symbolicznej wobec pieniędzy silniej reagują na myśl o nich i efektywniej wykorzystują w konotacjach emocjonalnych niż reprezentanci postawy instrumentalnej. Pierwsza seria eksperymentów (pięć badań) sprawdza zależności między pieniędzmi a koncentracją na sobie w kontekście dualistycznego modelu funkcjonowania człowieka. Druga seria eksperymentów (osiem badań) sprawdza, czy myślenie o pieniądzach wzmacnia samoocenę, czy wpływa na poczucie własnej wartości i sprawczości, jak wpływa na samoocenę utajoną oraz czy chwilowy spadek samooceny lub poczucia własnej wartości będzie skutkował zwiększonym pragnieniem pieniędzy. Seria trzecia (sześć badań) szuka związku pieniędzy z ich psychologicznymi funkcjami, skupiając się na zjawisku redukcji niepokoju egzystencjalnego. W każdym z przeprowadzonych badań weryfikacja hipotez badawczych potwierdziła intuicję dr Beaty Gąsiorowskiej o mechanizmach wzbudzania myśli o pieniądzach: nawet nieznaczne sygnały związane z reprezentacjami umysłowymi pieniędzy mogą wpływać na nasze zachowanie i podejmowane decyzje, sposób postrzegania siebie i ocenę własnych możliwości. Należy jednak pamiętać, że wpływ ten jest silniejszy u osób przekonanych o ich symbolicznej naturze.
Subtelny urok
Wartością dodatkową książki są bardzo liczne odwołania do najnowszych wyników badań, publikacji oraz artykułów z zakresu psychologii finansowej i społecznej, w tym wskazania bibliograficzne do ponad dziewięćdziesięciu pozycji z ostatniego pięciolecia. Warto sięgnąć do niej jako kompendium aktualnych obserwacji zachowań konsumenckich, chociażby w kontekście przyczyn, przebiegu i konsekwencji kryzysu finansowego i gospodarczego z roku 2008. W obliczu wyników badań przedstawionych w książce (przede wszystkim związku symbolicznego znaczenia pieniędzy z działaniem indukującym wzrost poczucia sprawczości oraz wzmocnionym dążeniem do osiągania celu) można uzasadnić upadek kilku gospodarek światowych, doszukując się źródeł kryzysu nie tylko w niekorzystnych trendach giełd światowych, ale także we wpływie wzbudzania myśli o pieniądzach na osoby podejmujące kluczowe decyzje. Autorka stawia hipotezę, iż subtelny urok pieniądza na tyle potrafił wypaczyć samoocenę graczy giełdowych, maklerów i bankierów, iż poniesieni przekonaniem o własnej mocy i nieomylności podejmowali szereg błędnych decyzji, doprowadzając do największego krachu od czasów wielkiego kryzysu.
Książka będzie ciekawą lekturą dla wszystkich osób zawodowo zajmujących się ekonomią, zarządzaniem czy socjologią, a także inwestorów czy analityków finansowych. Wnioski z przeprowadzonych eksperymentów wykazują, że pieniądze i zjawiska z nimi związane wykraczają poza ekonomiczną, transakcyjną funkcję nośnika i przekaźnika wartości, a ich wymiar symboliczny i społeczny jest integralną, ważną częścią życia współczesnego człowieka.
A.T.
Za udostępnienie książki dziękuję Wydawnictwu Naukowemu PWN